شیرین ، شاهزاده ی ارمنی ، از این که پرستارانش مجبورند هر روز مقدار زیادی راه بروند تا بتوانند برای او شیر بیاورند ناراحت است. او که به جز شیر به چیز دیگری لب نمی زند ، از شاپور ، مشاور خسرو ، میخواهد که چاره ای بیاندیشد ، شاپور از یکی از همکلاسی های قدیمی اش که اکنون مهندس است صحبت میکند و چاره ی کار را در دستان او میبیند : فرهاد
شاپور فرهاد را اینچنین معرفی میکند :
که هست اینجا مهندس مردی استاد
جوانی نام او فرزانه فرهاد
بوقت هندسه عبرت نمائی
مجسطی دان اقلیدس گشائی
علی اکبر دهخدا عبرت نما را به معنای ” آنچه موجب شگفتی می شود ” آورده است. یعنی فرهاد چنان در هندسه متبحر است که سبب شگفتی می گردد.
مجسطی نیز کتاب مشهوری در تاریخ نجوم است ، مجسطی مهم ترین کتاب بطلمیوس است ، شروح بسیاری نیز در دوره ی اسلامی بر روی آن نوشته اند ، اولین شرحی که مسلمانان بر مجسطی نوشته اند توسط جابرابن حیان نوشته شده است. البته مانند تمام کتاب هایی که به جابر نسبت داده اند ، ممکن است توسط شخص دیگری نیز نگارش شده باشد و تنها به افتخار جابر به او نسبت داده شده باشد ( در کیمیا ، اکثر کتاب ها را به جابر نسبت می دهند ، و تقریبا شخصیتی افسانه ای دارد ) در شرح جابرابن حیان ، تنها قسمت هایی خاص از کتاب بطلمیوس ترجمه و شرح داده شده اند.
البته احتمالا اولین ترجمه ی کامل از مجسطی ، توسط یحیی برمکی و گروهی تحت نظر او در ” خانه ی دانش ” یا ” بیت الحکمه ” که توسط مامون عباسی در بغداد راه اندازی شده بود صورت گرفته است.
اما مهم ترین شرحی که بر مجسطی در دوره ی اسلامی نوشته شده ، توسط خواجه نصیرالدین طوسی تحت عنوان ” تحریر مجسطی ” نگاشته شده است ، کتاب خواجه ، مانند کتاب اصلی در ۱۳ بخش است و در اصل ترجمه ای آزاد از کتاب اقلیدس است ، مقالات ۱۳ گانه ی آن عبارتند از :
مقاله اول: کلیاتی درباره علم نجوم و بعضی مبادی مثلثات کروی.
مقاله دوم : بعضی محاسبات نجومی مثل یافتن سعه المشرق.
مقاله سوم: طول سال شمسی و قمری و شرح چند تقویم مختلف. ( خواجه در این مقاله موارد بسیاری را به اصل کتاب اضافه کرده است )
مقاله چهارم: درباره حرکات مختلف ماه.
مقاله پنجم : درباره برخی حرکات سیارات و اختلاف منظر ماه.
مقاله ششم : درباره اجتماع و استقبال سیارات و خسوف و کسوف.
مقاله هفتم: حرکت ثوابت و جداول مختصات ستارگان در نیمه شمالی آسمان.
مقاله هشتم: جداول مختصان ستارگان در نیمه جنوبی آسمان.
مقاله نهم: درباره بعضی اصول حرکت های سیارات و حرکت های مختلف عطارد.
مقاله دهم: وضوع حرکت های مختلف زهره.
مقاله یازدهم : درباره حرکت خارج از مرکز سیارات علوی.
مقاله دوازدهم : موضوع رجوع سیارات.
مقاله سیزدهم : حرکت سیارات در عرض دایره البروجی.
البته خواجه نصیر ، در تحریر مجسطی به اقلیدس ایراداتی نیز گرفته است و به تصحیح آن ها پرداخته است و اضافاتی نیز در برخی مباحث دارد.
فرهادی که بایستی در مثلث عشقی نظامی ، در مقابل شاهنشاهی مانند خسرو پرویز ، جذابیت هایی داشته باشد برای جذب شیرین ، استاد هندسه و مجسطی دان معرفی می گردد. مجسطی دان و منجم بودن در نظر نظامی چنان ارجمند است که در مخزن الاسرار ، هنگامی که می خواهد به مدح ملک فخرالدین بهرامشاه بن داود بپردازد او را چنین معرفی میکند :
خضر سکندر منش چشمه رای
قطب رصد بند مجسطی گشای
یعنی او را نیز مفتخر به منجم بودن می کند.
و یا در اقبال نامه اش ، خود را نیز منجم میخواند :
جهان فیلسوف جهان خواندم
رصد بند هفت آسمان داندم
جهان مدخل از دانش آراستم
نبشتم درو هر چه می‌خواستم
همه در شناسائی اختران
فرو گفته احوال گردون درآن
البته فرهادی که توسط شاپور برای شیرین تصویر می شود تنها منجم و هندسه دان نیست ، او هنرمندی تیز پنجه نیز هست :
به تیشه چون سر صنعت بخارد
زمین را مرغ بر ماهی نگارد
به صنعت سرخ گل را رنگ بندد
به آهن نقش چین بر سنگ بندد
به پیشه دست بوسندش همه روم
به تیشه سنگ خارا را کند موم
اما کاری که شیرین از فرهاد میخواهد کشیدن کانالی سنگی از میان گل های زهر آگینی است که باعث می شود چوپانان نتوانند گوسفندان را به نزدیکی کاخ شیرین بیاورند. شیرین میخواهد که کانالی کشیده شود که در ابتدای آن چوپانان شیر گوسفندان را بدوشند و سپس شیر به نزد پرستاران شیرین بیاید و از آن استفاده کنند.
گله دور است و ما محتاج شیریم
طلسمی کن که شیر آسان بگیریم
زما تا گوسفندان یک دو فرسنگ
بیاید کند جویی محکم از سنگ
که چوپانانم آن جا شیر دوشند
پرستارانم اینجا شیر نوشند
و استاد هندسه و مجسطی دان ِ هنرمند ، در عرض یک ماه ، در میان سنگ خارا کانالی می سازد که شیر گوسفندان را به نزد شیرین می آورد و در انتهای آن حوضی می سازد که حوض کوثرش زد بوسه بر دست.
برای مطالعه ی بیشتر :
– متن کامل خسرو و شیرین نظامی را در اینجا می توانید بخوانید .
– برای اطلاعات بیشتر در مورد جابر ابن حیان این مقاله را دانشنامه بزرگ اسلامی ببینید :
http://www.encyclopaediaislamica.com/madkhal2.php?sid=4292
– درباره ی بیت الحکمه نیز این مقاله اطلاعات جامعی دارد :
http://www.jazirehdanesh.com/find.php?item=19.488.566.fa
– همچنین این مقاله از صدرا قائد علی ، به خوبی شخصیت پردازی های نظامی را تحلیل می کند و اطلاعات بیشتری در مورد فرهاد به شما می دهد :
http://rasekhoon.net/article/show-62456.aspx
– در نهایت می توانید از این آدرس سمفونی خسرو و شیرین اثر مایسترو لوریس چکناواریان را دانلود کنید و لذت ببرید :
